Wie komt nog op voor democratie in Europa?

De Europese verkiezingen betekenden een verlies voor de zittende macht, maar blijkbaar is dat tot henzelf nog niet echt doorgedrongen. Als vanouds verdeelden ze vervolgens onderling de topfuncties en negeerden de rechtse winnaars. Maar wellicht wordt toch het beleid inhoudelijk bijgesteld, bijvoorbeeld over ontbossing en natuur? De manier waarop op de valreep alsnog de omstreden Natuurherstelwet werd aangenomen, belooft niet veel goeds. Groen liet eigen doelstellingen prevaleren boven de spelregels. 

(Artikel door Pieter Cleppe, ondervoorzitter van Libera! en hoofdredacteur van BrusselsReport.eu, zoals oorspronkelijk gepubliceerd op Opinie-Z op 29 juni 2024.)

De recente verkiezingen voor het Europees Parlement leverden niet de verpletterende overwinningen voor populistisch rechts op, die sommige opiniepeilingen hadden voorspeld. De gestage vooruitgang die zij boekten, onderstreept echter een groeiende onderstroom van ontevredenheid met de traditionele politiek en een verlangen naar verandering onder bepaalde segmenten van het Europese electoraat.

In Frankrijk won het Rassemblement National (RN) van Marine Le Pen, met een vernietigende nederlaag voor Macron. De komende nationale parlementsverkiezingen kunnen RN zelfs aan de macht brengen. In Duitsland eindigden de drie regeringspartijen achter de zeer rechtse Alternative für Deutschland (AfD).

De centrumrechtse EVP-fractie wist ook de grootste fractie in het Europees Parlement te blijven en won zelfs dertien zetels ten opzichte van 2019. In Italië verzekerde Giorgia Meloni zich van haar dominante positie.

Meloni buitengesloten

Tijdens de informele top van Europese leiders na de stemming was Meloni boos op de Franse president Emmanuel Macron, de Duitse kanselier Olaf Scholz, de Poolse premier Donald Tusk en de premiers van Nederland, Griekenland en Spanje, omdat ze haar en anderen lieten wachten terwijl ze een deal smeedden over EU-topbanen – het voorzitterschap van de Europese Commissie, het voorzitterschap van de Raad van de EU en de functie van hoge vertegenwoordiger voor buitenlandse zaken – die vervolgens als een voldongen feit werd gepresenteerd. De laatste berichten zijn dat de centrumfracties EVP-D-Renew echter gewoon de topbenoemingen onder zichzelf blijven verdelen.

Herverkiezing Von der Leyen

Het negeren van Meloni in de discussie voor een van de topfuncties in de EU kan onverstandig zijn geweest, zeggen sommige waarnemers, omdat een geïrriteerd Italië gevolgen kan hebben voor het dagelijkse wetgevende werk in de Raad van de EU. Correspondent Henry Foy van de Financial Times noemde het besluit van de Europese Volkspartij om Meloni’s Europese Conservatieven en Hervormers (ECR) te negeren “overmoed” en zei dat er “wraak” kon worden genomen door Meloni, omdat “het verschuivende zand van het Europees Parlement Ursula von der Leyens wals naar herverkiezing nog kan bemoeilijken”.

Een hoge EU-functionaris gaf ook commentaar, uiteraard anoniem: “De drie politieke partijen hebben een strategische keuze gemaakt. Ze besloten te laten zien dat [Meloni] geïsoleerd is. Dit is een machtsspel.” Hij waarschuwde echter: “Willen we een totale strijd met het risico dat de Europese Raad geblokkeerd wordt?” Volgens een andere EU-diplomaat kan de zet nu Von der Leyens inspanningen om een parlementaire meerderheid te krijgen bemoeilijken: “Er is hierdoor veel goodwill verloren gegaan”.

Winnaars negeren

In wezen is het veelzeggend voor de staat van de EU-democratie dat de winnaars van de verkiezingen worden genegeerd, ook al laten de procedures dat toe. En om het nog erger te maken worden de verliezers beloond, of in ieder geval de ideologie van de verliezers. Want als er één ding duidelijk is, dan is het wel dat de groenen bijna overal in Europa zware verliezen hebben geleden. De mensen zijn duidelijk niet al te blij met de steeds strengere en duurdere groene centrale planning en belastingen. Vooral in Oostenrijk en Duitsland hebben ze het veel slechter gedaan dan verwacht.

In die context is het treurig om te zien hoe de verkapt groene, linkse politica Ursula von der Leyen steeds dichter bij een tweede termijn komt, terwijl rechtse conservatieve EP-verkiezingswinnaars helemaal worden uitgesloten van EU-topfuncties.

Een inhoudelijke koerswijziging?

Misschien is er inhoudelijk wel een koerswijziging op komst. De EVP zou immers het verbod op de verbrandingsmotor herbekijken. Duits CDU-Europarlementslid Peter Liese stelt bovendien dat de Europese wetgeving voor de Green Deal moet worden herschreven. In het bijzonder beschrijft hij een van die wetten, de nieuwe Europese regelgeving tegen ontbossing, als een “een bureaucratisch monster”.

Dit is belangrijk, en niet alleen voor Europese bedrijven. De handelspartners van de EU klagen al langer over deze nieuwe EU-wet. Niet alleen de Verenigde Staten, die zonet eisten dat de wet wordt uitgesteld, maar ook landen als Maleisië en Indonesië zijn hierover bezorgd. Zij voeren immers veel palmolie uit naar Europa. Vooral vinden ze het niet kunnen dat ondanks hun inspanningen de EU weigert de Maleisische standaarden te erkennen, ook al worden die door 93 procent van de palmolie-exports naar Europa al gerespecteerd.

Dat ook de NGO Global Forest Watch verleden jaar erkende dat het land een sterke vermindering in ontbossing had gerealiseerd, komt daar bovenop. Het leidde verleden jaar tot een bevriezing van de handelsgesprekken met de EU. Misschien zorgen de gewijzigde opstelling van de EVP en de klachten van de VS nu voor verandering.

EU Natuurherstelwet toch aangenomen

Jammer genoeg lijken de Europese verkiezingen bij velen helemaal niet tot een gewijzigde opstelling hebben geleid. Een voorbeeld daarvan is hoe verleden week, tegen de verwachting in, de EU Natuurherstelwet werd aangenomen door EU-regeringen die bijeenkwamen in de Raad van de EU.

Dit wetsvoorstel, dat nog meer EU-regeldruk en betutteling met zich meebrengt voor boeren en industrie, werd niet veel kansen meer toegedicht om het te halen, totdat de positie van Oostenrijk plotseling veranderde van onthouding naar steun. Leonore Gewessler, Oostenrijks Federaal minister voor Klimaatactie en Milieu, kondigde het Oostenrijkse standpunt aan, maar daarmee ging ze in tegen de wens van haar coalitiepartner, de centrumrechtse Oostenrijkse Volkspartij (ÖVP), die de Oostenrijkse kanselier Karl Nehammer in zijn gelederen heeft.

Onwettig

Voorafgaand aan de stemming waarschuwde hij het Belgische EU-voorzitterschap dat de goedkeuring door Gewessler onwettig was: “De onthouding van Oostenrijk, die al geregistreerd is volgens de gebruikelijke procedures, moet van kracht blijven. (…) Dit is deels omdat er een geldig negatief advies van de deelstaten is en de noodzakelijke overeenstemming tussen de betrokken federale ministeries ontbreekt.”

Desondanks besloot de verantwoordelijke Belgische minister die de vergadering van de EU-Raad voorzat, Alain Maron, de milieuminister van het Brussels Gewest, om de stemming toch door te laten gaan, waarmee hij ook de bewering van Gewessler aanvaardde dat het Oostenrijkse standpunt de nieuwe EU-wet ondersteunde.

Stemming had moeten worden uitgesteld

Dit is zeer bedenkelijk. Net als Oostenrijk is België een federale staat, en het heeft een systeem waarbij de verschillende regionale en federale ministers elkaar afwisselen op het niveau van de EU-besluitvorming, waarbij ze verplicht zijn te communiceren dat België zich van stemming zal onthouden als er geen overeenstemming is tussen de verschillende Belgische regeringen. In dit geval was het niet duidelijk wat het standpunt van Oostenrijk was. Maron had de stemming moeten uitstellen, zeker gezien het feit dat de stem van Oostenrijk doorslaggevend was om de Natuurherstelwet door te laten gaan. Dat betekende wellicht dat een nieuwe stemming pas mogelijk was na de parlementsverkiezingen in Oostenrijk op 29 september, dus misschien besloot de groene Belgische minister daarom er vol voor te gaan.

Legaal?

Nog erger was het feit dat Maron en zijn regering in de hoedanigheid van lopende zaken verkeren. Diens Ecolo-partij leed immers pas enorme verliezen bij de Brusselse regionale verkiezingen die plaatsvonden op 9 juni, waarbij de politicus 75 procent van zijn persoonlijke stemmen verloor ten opzichte van de vorige keer. Bovendien is het niet duidelijk of de acties van Maron om de stemming door te laten gaan wel legaal zijn naar Belgisch recht, aangezien dit in feite neerkomt op bewust meewerken aan pogingen om wetgevingsprocedures te schenden. In ieder geval lijkt niemand de moeite te nemen om achter Maron aan te gaan, ondanks de hevige protesten van de Belgische boerenfederatie tegen de Natuurherstelwet.

Rechtszaak en strafzaak

Dat is anders in Oostenrijk, waar kanselier Karl Nehammer niet alleen een rechtszaak is begonnen bij het Europees Hof van Justitie (EHvJ) om het besluit van de Raad van de EU nietig te verklaren, maar waar ook een nationale strafzaak tegen de minister van Klimaat persoonlijk is aangespannen. Volgens Nehammer “bestaat het vermoeden dat Leonore Gewessler… onwettig en willens en wetens handelt… in strijd met de grondwet — dit is misbruik van ambt.” Als aanklagers de zaak in behandeling nemen en ze wordt veroordeeld, riskeert ze een gevangenisstraf van zes maanden tot vijf jaar, verlengd tot tien jaar als de toegebrachte schade meer dan €50.000 bedraagt.

Juristen zijn verdeeld over de vraag of het beroep bij het Europees Hof van Justitie succesvol zal zijn. In ieder geval zal een ‘beroep tot nietigverklaring’ van de wet niet leiden tot een tijdelijke opschorting van de Natuurherstelwet, die ook al is aangenomen door het Europees Parlement, ondanks de pogingen van de Europese Volkspartij om dit te blokkeren. Wel is de wet al enigszins afgezwakt door het Europees Parlement, dat besloot om niet langer van EU-lidstaten te eisen dat ze leveren om schade aan de natuur te beperken, maar hen alleen nog te verplichten om “een inspanning te leveren” om dit te doen.

Inspanningsverplichting

Op zich is dat een goede zaak, maar het zorgt wel voor extra juridische onzekerheid, en dus nog meer kans op procedures allerhande. De Belgische professor omgevingsrecht Aube Wirtgen (VUB) stelt daarover aan De Tijd: “Bij een inspanningsverbintenis kan je door een rechter niet veroordeeld worden omdat je een doel niet hebt gehaald, maar je moet wel aantonen dat je er alles aan gedaan hebt om dat doel te halen. De Vlaamse overheid zal daar in zijn vergunningverlening op de een of andere manier de garantie voor moeten geven. Dat zal de procedures in ieder geval weer complexer maken.”

Fundamenteel biedt deze Europese Natuurherstelwet heel wat extra juridische munitie voor wie vergunningen wil aanvechten, met extra planlast bij het aanvragen van een vergunning tot gevolg. Alle EU-lidstaten krijgen nu twee jaar om een natuurherstelplan uit te werken, waarin ze dienen aan te tonen hoe ze aan de doelstellingen uit de wet zullen voldoen. De EU wil dat tegen 2030 twintig procent van de land- en zeegebieden aan herstelmaatregelen zijn onderworpen. Tegen die tijd moet ook dertig procent van de Europees beschermde natuur ‘in goede staat’ zijn.

Democratie

De manier waarop deze wetgeving nu is aangenomen legt een veel groter probleem bloot dan de zoveelste opdringerige EU-verordening. Het legt bloot hoe – tot niemands verrassing – groene, linkse politici maar al te graag het risico nemen om democratische procedures te negeren als dat hun beleidsdoelstellingen kan opleveren.

Op zijn minst heeft de Belgische journalist Bart Eeckhout, een vooraanstaand centrumlinkse commentator, dit begrepen. In een editoriaal in De Morgen waarschuwt hij: “De groene vreugde over de goedkeuring van de natuurherstelwet zou weleens van korte duur kunnen zijn. Want wie zal de democratie nog beschermen nu zelfs de groenen hun geweten boven de spelregels plaatsen? (…) Dit is een riskant precedent, dat de spelregels van de Europese democratie ondergraaft. Zullen de groenen het straks ook moedig vinden als rechtse ministers op eigen houtje in de Europese ministerraden een hard migratiebeleid bekokstoven?”

Ik denk dat we het antwoord op die vraag wel kennen.