Vrede in Oekraïne is nog ver weg
Is het eind van de Russisch-Oekraïense oorlog in zicht? Dat lijkt er nog niet op. Rusland heeft afwijzend gereageerd op het VS-plan voor een staakt-het-vuren. Mogelijk voert Trump nu nieuwe harde sancties door, maar tot nu toe hebben de oude nog niet tot het ondermijnen van de Russische oorlogsmachine geleid. Of krijgen de haviken in de VS meer armslag om Rusland onder druk te zetten? Wat wel vaststaat is dat Europa eindelijk wakker is geschud en de eigen defensie gaat versterken.
(Artikel door Pieter Cleppe, ondervoorzitter van Libera! en hoofdredacteur van BrusselsReport.eu, zoals oorspronkelijk gepubliceerd op Opinie-Z op 16 maart 2025.)
Het Russische antwoord op het voorgestelde plan voor een staakt-het-vuren in Oekraïne liet niet lang op zich wachten. Volgens Joeri Oesjakov, de belangrijkste buitenlandadviseur van de Russische President Vladimir Poetin is dit vooral in het voordeel van Oekraïne, omdat het hen wat ademruimte zou bieden. Hij zei: "Ik heb ons standpunt uiteengezet dat dit niets anders is dan een tijdelijk uitstel voor het Oekraïense leger, niets meer." Oesjakov benadrukte wel dat het hier om zijn persoonlijke standpunt ging en niet om de mening van Poetin.
In elk geval komen we eindelijk tot de cruciale fase in het plan van de Amerikaanse President Donald Trump voor vrede in Oekraïne. Het was altijd evident dat Oekraïne weinig anders keuze zou hebben dan mee te gaan in Trump’s logica en de Europese bondgenoten hebben al decennia de eigen defensie naar Washington D.C. uitbesteed, dus een Europese “Alleingang” was ook nooit waarschijnlijk.
Eerder deze maand dreigde de Amerikaanse president Trump al met “grootschalige banksancties, sancties en tarieven tegen Rusland totdat er een staakt-het-vuren en een definitieve vredesovereenkomst is bereikt”. Ook al liet Trump energiesancties achterwege, het was een opmerkelijke verandering van toon van de politieke disrupter-in-chief, nadat hij was beschuldigd een bondgenoot was van Poetin te zijn.
Als Poetin de deal weigert, zou Trump wel eens kunnen overgaan tot de “bad cop”-aanpak die hij al suggereerde met zijn dreigement met sancties. Ook Trump’s nationale veiligheidsadviseur, Mike Waltz, heeft voorgesteld om Rusland te waarschuwen dat de VS de hulp aan Oekraïne aanzienlijk zou kunnen verhogen als Poetin niet meewerkt. Waltz heeft er ook voor gepleit om sancties en energiebeleid in te zetten om de oorlogsmachine van Rusland te ondermijnen.
Falende sancties hebben Oekraïne niet geholpen
In de eerste plaats zijn sancties echter een twijfelachtig beleidsinstrument. Daarentegen werd Oekraïne wel geholpen door de Westerse wapenleveringen, ook al zijn die altijd beperkt geweest om escalatie te voorkomen, een risico dat Trump & co maar beter in het achterhoofd blijven houden.
Wanneer het gaat over het beleidsinstrument van de sancties kan de enige conclusie echter zijn dat ze ernstig gefaald hebben om de oorlogsmachine van Rusland in te tomen. Voorstanders beweren dan wel dat de sancties alleen op een meer intelligente manier moeten worden uitgevoerd, maar volgens Elina Ribakova, een econome bij het Peterson Institute, zijn de zaken “economisch niet zo slecht voor Rusland gelopen als velen in Moskou hadden gevreesd”. Voor militaire leveringen is Rusland gewoon afhankelijker geworden van China. Zij denkt: “Rusland is nu de vazal van China.”
Dit is geen verrassing, aangezien in de geschiedenis economische sancties bijna nooit hun doel hebben bereikt. De beoogde regimes slagen er meestal in om allerlei innovatieve technieken te gebruiken om sancties te omzeilen. Ook Rusland heeft dat gedaan. Sinds 2022 is de export van goederen naar Rusland vanuit de Europese Unie sterk gedaald, maar de export vanuit Turkije en de Verenigde Arabische Emiraten en zes buurlanden van Rusland, zoals Kirgizië, is min of meer navenant gestegen.
Dit alles weerhoudt de EU er echter niet van om Rusland nieuwe sancties op te leggen. Het 16e sanctiepakket, waarover vorige maand overeenstemming werd bereikt, “richt zich op systemisch belangrijke sectoren van de Russische economie, zoals energie, handel, transport, infrastructuur en financiële diensten”. Hongarije kan het nog steeds blokkeren, maar maakt dat echt iets uit, gezien het feit dat dit beleid Oekraïne helemaal niet helpt?
Sancties helpen Oekraïne misschien niet, maar brengen wel schade toe. In februari onthulde het Belgische dagblad De Tijd dat een groot deel van de 258 miljard euro die bevroren werd in het kader van de sancties tegen Rusland, eigenlijk komt van Westerse banken en van mensen en bedrijven die niet onder de sancties vallen. Veel van de fondsen zijn bevroren in België, bij de financiële gigant Euroclear in Brussel. Als mensen hun geld of waardepapieren vrij willen laten vrijgeven, is dat verre van eenvoudig.
In een opmerkelijke zaak daaromtrent was er de vernietiging door het Gerecht van Eerste Aanleg van de EU van EU-sancties tegen de Russische voormalige F1-piloot Nikita Mazepin. Het Gerecht benadrukte daarbij dat “er een band moet bestaan die verder gaat dan een familierelatie” om iemand een sanctie op te leggen. Daarmee wilden de rechters in feite zeggen dat een zoon niet verantwoordelijk kan worden gehouden voor de daden van zijn vader, Dmitry Mazepin, een aan het Kremlin gelieerde oligarch.
“Schuldig door associatie” is een Noord-Koreaans rechtsprincipe dat in Europa geen plaats zou mogen hebben. Zeker in een oorlogssituatie is het belangrijk dat het Westen zich aan zijn principes houdt. Oekraïne is niet gebaat bij het opgeven van onze waarden.
Escalatie
Naar verluidt zou Trump willen bereiken dat er niet enkel vrede komt in Oekraïne, maar dat Rusland ook losgeweekt wordt van China. Op dit moment komen de twee grootmachten goed overeen. Samen met Iran organiseerden ze onlangs nog militaire oefeningen op zee. De geruchten over een herstarten van de Nordstream – gaspijplijn tussen Rusland en Duitsland moeten in dat opzicht worden gezien. Trump gebruikt graag de wortel als de stok tegen Rusland.
Niemand weet of Trump’s plan uiteindelijk zal slagen. Het is goed mogelijk dat het conflict in Oekraïne gewoon blijft voortwoeden. Poetin mag dan wel belang hebben bij een feitelijke erkenning van de territoriale uitbreiding van Rusland of betere handelsbanden met het Westen – wat Trump hem wil aanbieden. Aan de andere kant is een buitenlands conflict steeds bijzonder nuttig voor elke dictator om de aandacht af te leiden van binnenlandse problemen, corruptie en kleptocratisch bestuur.
Een minder optimistisch scenario is er een waarbij Trump gefrustreerd wordt over het falen van sancties, en toelaat aan haviken als Mike Waltz om de restricties voor Oekraïne om Russisch grondgebied te treffen wat te lossen, misschien ook om dan de Chinese solidariteit met Rusland te testen. Het kan leiden tot een bijzonder gevaarlijke escalatie.
Wat Trump in elk geval al heeft bereikt, is dat West-Europese landen nu echt wel wakker geschud zijn wat betreft de slechte staat van de eigen defensie. Jammer genoeg proberen de ambtenaren van de Europese Unie daarbij wel de situatie te misbruiken om de eigen macht te vergroten, tegen een Nederlandse Tweede Kamermeerderheid in. Op zijn minst is er dan toch één zekerheid in dit hele verhaal.
Of Trump de NAVO opgeeft, valt nog wel te bezien. Trump is er de President niet naar om de Amerikaanse invloedssfeer te verzwakken. Dat hij wil dat Europa zich meer op de eigen defensie richt is net bedoeld om die Amerikaanse invloedssfeer uit te breiden, zeker met het oog op China, zodat de V.S. meer middelen kunnen vrijmaken voor het geopolitieke spel in Azië. Trump vaart daarbij trouwens gewoon een gelijkaardige koers als zijn voorganger Obama.
En ook al zouden de V.S. NAVO lossen, is het niet verstandig om oude schoenen weg te gooien voor men er nieuwe heeft. Daarom moeten Europese landen de NAVO nu zeker niet gaan ondermijnen door middel van allerlei EU-defensie-experimenten. In zijn afscheidsrede verleden jaar stelde voormalig secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg dat Europese landen moeten voorkomen dat ze de defensie-inspanningen van de NAVO “dupliceren” met EU-initiatieven. Hij klaagde aan dat dit nu reeds de werking van NAVO bemoeilijkt. Het zou een bijzonder grote vergissing dat Europese landen denken dit soort duplicatie nog wat op te drijven, net nu Trump en de Verenigde Staten grote druk gaan uitoefenen op hun bondgenoten om de eigen NAVO-verplichtingen serieus te nemen.
Nog een handelsoorlog er bovenop
Bovendien is er nu ook een heuse handelsoorlog tussen de EU en de V.S. losgebarsten, als gevolg van de beslissing van Trump om Europese imports met extra douanetarieven te gaan bezwaren. De evidente strategie voor de EU moet hier zijn om aan de Amerikaanse regering voor te stellen het Europees protectionisme af te bouwen, maar de EU Commissie legt integendeel zelf extra invoerrechten op, waarop Trump dan weer repliceert met tegenmaatregelen.
Op veel vlakken is de EU op dit moment nochtans protectionistischer dan de V.S., zoals bijvoorbeeld wat betreft handel in auto’s of landbouwproducten. De EU kwam daarenboven de laatste jaren met nieuw protectionisme. Zo was er niet enkel het nieuwe klimaatinvoertarief CBAM, maar ook een heel aantal nieuwe EU-regels die bureaucratie aan handelspartners opleggen, gaande van eisen om de eigen toeleveringsketen in kaart te brengen tot nieuwe regels om ontbossing tegen te gaan. Dat laatste maakt trouwens ook andere handelspartners dan de V.S. boos, van Brazilië tot Maleisië, een grote exporteur van palmolie. Het land vindt het onfair dat ondanks de eigen vooruitgang op vlak van ontbossing – iets wat door NGO’s werd geprezen – de EU toch weigert om de Maleisische ontbossingsstandaard MSPO als equivalent te erkennen. Zeker nu die standaard nu strenger wordt dan de Europese standaarden.
De Amerikaanse papierindustrie vroeg Trump al om de EU te dwingen om Amerika “ontbossingsvrij” te verklaren, terwijl CBAM een dispuut over invoertarieven voor staal dat reeds woedt sinds de eerste termijn van Trump bemoeilijkt. Trump zal naar alle waarschijnlijkheid eisen dat de EU stopt met dit soort van handelsbelemmeringen, indien de Europeanen zijn nieuwe invoerheffingen willen vermijden of matigen. Men kan Europese beleidsmakers niet verwijten dat Trump de rest van de wereld met economisch onzinnige douanetarieven bedreigt. Indien zij echter de gelegenheid niet aangrijpen om schuld te bekennen en het eigen protectionisme verminderen, is dit wel een grote fout, zeker met het geopolitieke spel over de NAVO en Oekraïne in het achterhoofd.
Besluit
Het is absoluut niet zeker dat het plan van Trump zal werken, maar er is wel degelijk een kans dat het niet enkel zal leiden tot een sterkere West-Europese defensie, een Oekraïne dat in de praktijk deel wordt van het Westen en wie weet zelfs een heropstarting van de handelsbetrekkingen tussen het Westen en Rusland, waarbij de as Moskou-Peking verzwakt. Dat laatste kan dan wel pervers klinken, gezien de Russische oorlogsbarbarij in Oekraïne, “realpolitik” is vandaag terecht of ten onrechte terug van nooit helemaal weggeweest.