Lastige vragen zijn niet meer te ontwijken

Deze week komen de Europese staats- en regeringsleiders opnieuw bijeen in Brussel, waar zij voor aantal belangrijke beslissingen staan over de toetreding van Oekraïne en Moldavië. Ook zal het op deze top gaan over de begroting van de EU, onder meer of er extra financiële steun voor Oekraïne kan worden vrijgemaakt.

(Artikel door Pieter Cleppe, ondervoorzitter van Libera! en hoofdredacteur van BrusselsReport.eu, zoals oorspronkelijk gepubliceerd op TPO.nl op 13 december 2023.)

Een eurocraat merkt tegenover Bloomberg-correspondente Maria Tadeo op dat hij zich geen Europese top kan herinneren waar zoveel, zo belangrijks, bijna volledig afhangt van één leider, verwijzend naar de Hongaarse premier Viktor Orbán.

Tadeo stelt daarover: “Als we afgaan op verklaringen van ministers van Buitenlandse Zaken (‘betreurenswaardig, anti-Europees’), dan komt het bij de EUCO van deze week tot een ware train crash.”

Oom Orbán bereid tot compromissen

Ondertussen blijkt echter wel dat ‘Oom Orban’ toch bereid is tot compromissen. De Europese Commissie zal sowieso naar alle verwachting al 10 miljard euro aan EU-fondsen vrijmaken voor Hongarije. Die waren bevroren vanwege zorgen over corruptie en de rechtsstaat. Naar verluidt oefenen Franse en Duitse diplomaten druk uit op de Commissie om de fondsen vrij te geven.

Tot nu toe blokkeert Orban een beslissing om extra financiële steun van de EU aan Oekraïne toe te kennen. Volgens sommige bronnen zou hij instemmen met het vrijgeven van het geld, als er maar genoeg geld tegenover staat.

Toch denkt een diplomaat dat het nog steeds kan eindigen in een ‘No Deal‘ deze week. Een alternatieve optie die diplomaten overwegen, is om Oekraïne een lening voor een jaar aan te bieden, buiten de EU-begroting om.

Waar het ook op uitdraait, voor Oekraïne is dit geld cruciaal, omdat het “de autoriteiten van het land in staat stelt alle functies van de staat te handhaven”, aldus het IMF.

Een topdiplomaat verdedigt het toegeven aan Orban, waarbij hij stelt: “Als de Commissie de fondsen niet vrijgeeft, kan Hongarije een rechtszaak aanspannen, die het waarschijnlijk zou winnen.”

Die stelling wordt echter betwist door sommige Commissie-ambtenaren van de Commissie.

Profiteren van EU-geld

In een artikel uit 2021 op BrusselsReport werd de situatie in Hongarije onder de loep genomen. De vriendjespolitiek en corruptie die er volgens vele waarnemers zichtbaar zijn, zijn helaas niet uniek in de EU. Vergelijkbare problemen zien we in Polen, Roemenië, Bulgarije en alle voormalige Warschaupact-staten, misschien met uitzondering van de Baltische staten.

Een gemeenschappelijk kenmerk is dat veel van die problemen gevoed wordt door EU-fondsen. Volgens de New York Times hebben Orbán’s naaste kringen in Hongarije geprofiteerd van EU-geld, waarbij: “Hij Europese subsidies gebruikt als een patronagesysteem dat zijn vrienden en familie verrijkt, zijn politieke belangen beschermt en zijn rivalen straft”.

In Balkan Insight gaat Tim Gosling dieper in op “hoe EU-geld populisten steunt” in Tsjechië, Hongarije en Slowakije: “Waar het geld snode netwerken hielp door te dringen tot de top van de Tsjechische, Hongaarse en Slowaakse politieke systemen”.

Wegsluizen van EU-fondsen

Ook het economisch rendement van al die EU-transfers is twijfelachtig. Tussen 2014 en 2018 absorbeerde Hongarije – maar ook Bulgarije – meer aan netto EU-transfers dan hun economie groeide.

Waar is al dat geld naartoe gegaan?

Of deze transfers binnen de EU armere regio’s helpen hun achterstand in te halen, valt sterk te betwijfelen als we kijken naar het beschikbare onderzoek. In 2016 concludeerde een onderzoek van het Centre for Economic Policy Research (CEPR) zelfs dat: “De structuurfondsen van de EU negatief gecorreleerd zijn met regionale groei en niet effectief lijken bij te dragen aan het bevorderen van inkomensconvergentie tussen regio’s”.

Voor alle duidelijkheid: dit soort problemen is niet alleen aanwezig in de “nieuwe” lidstaten die vanaf 2004 tot de EU zijn toegetreden. Het wegsluizen van EU-fondsen door de georganiseerde misdaad in plaatsen als Italië is ook uitgebreid gedocumenteerd.

EU-fondsen kunnen corruptie aanzwengelen en de democratie ondermijnen, terwijl ze nauwelijks economische voordelen brengen. Lidstaten die misbruik maken van zulke fondsen kunnen gewoon verder, omdat het diplomatiek gevoelig ligt ze aan te pakken. Dat zou al snel een terechte discussie over ‘dubbele standaarden’ opleveren.

Maar voor mainstream EU-politici is dat alles behálve een reden om van koers te veranderen.

‘Onzinnige bezuinigingen’

Deze week nog schreven twee Europarlementsleden van de EPP- en S&D-fracties een artikel in EU Observer, waarin ze “voorstellen voor bezuinigingen” op EU-uitgaven “onzinnig” noemen. Ze verwijzen hierbij naar specifieke voorstellen: “Bezuinigingen op de financiering van programma’s zoals het Horizon Europe onderzoeks- en innovatieprogramma of het Erasmus+ studentenuitwisselingsprogramma.”

Beide Europarlementsleden laten daarbij gemakshalve achterwege dat het grootste deel van de EU-uitgaven – die maar liefst tot 1000 miljard euro oplopen over een periode van zeven jaar – naar regionale uitgaven of ‘landbouwuitgaven’ gaat. Dit laatste omvat 100 miljard euro steun voor landbouwers om CO2 te verminderen, waarvan de Europese Rekenkamer oordeelde dat het “weinig effect had op landbouwemissies”.

Zelfs een zeer bescheiden suggestie van Zweden om ongebruikte EU-middelen aan te wenden om 50 miljard euro extra steun voor Oekraïne te financieren, wordt afgewezen door de Europarlementariërs. Ze beweren dat: “De ‘verborgen potten met geld’ middelen zijn die bedoeld zijn om echte mensen, bedrijven en organisaties in de hele EU te ondersteunen.”

De realiteit in de landen die netto-ontvanger zijn is echter anders.

Consequent Europese Commissie overbieden

De houding van beide politici is representatief voor de manier van denken in het Europees Parlement, dat consequent de Europese Commissie wil overbieden telkens wanneer die instelling om extra geld vraagt van de EU-lidstaten.

Het is een bizarre houding voor een verkozen assemblee die geacht wordt de EU-uitgavenmachine te controleren. Maar het verandert niets aan het feit dat het Parlement de macht heeft om een veto uit te spreken over de herziening van de EU-begroting, wat nodig is om Oekraïne van extra geld te voorzien.

Een alternatieve benadering is om fors te gaan snijden in de EU-fondsen voor alle EU-lidstaten, naar het voorbeeld van de nieuw verkozen Argentijnse President Javier Milei.

Dit om discussies over dubbele standaarden te vermijden en gezien het feit dat het onrealistisch is om te verwachten dat soevereine regeringen elkaar op een serieuze manier willen beoordelen. Iets wat zojuist is bewezen door het feit dat Duitsland en Frankrijk aandringen op toegeven aan Orbán.

Oekraïense corruptiebestrijding

Dit alles staat nog los van de vraag of de EU extra geld moet overmaken aan Oekraïne. Ja, het land heeft volgens sommigen ‘enige vooruitgang geboekt’ op het gebied van corruptiebestrijding. En ja, de Europese Commissie heeft vorige maand groen licht gegeven voor het openen van besprekingen.

Maar sommige hervormingen laten nog op zich wachten, zoals bijvoorbeeld de eis om de wettelijke limiet voor het aantal personeelsleden van het Oekraïense Nationale Bureau voor Corruptiebestrijding te verhogen. Of zoals het verlenen van meer bevoegdheden aan het Nationale Agentschap voor Corruptiepreventie om het vermogen van overheidsfunctionarissen te controleren.

Meer bureaucratie om corruptie te bestrijden is in het verleden geen effectieve strategie geweest.

Georgië onder Saakashvili

Wat wel werkte, was wat Georgië deed in de jaren 2000, onder president Mikheil Saakashvili. Hij slaagde er in de corruptie drastisch terug te dringen, door de economie te dereguleren en de grote rol van de overheid, wat afpersing mogelijk maakt, te ontmantelen.

Saakasjvili werd later door de voormalige Oekraïense president Porosjenko aangesteld als gouverneur van de regio Odessa, maar hij nam ontslag omdat hij vond dat de Oekraïense regering nog steeds te corrupt was.

Vandaag zit hij een twijfelachtige gevangenisstraf uit in zijn geboorteland Georgië. Dat er vorig jaar niet in slaagde om de status van kandidaat-lidstaat van de EU te krijgen. Nadat het was teruggevallen in zijn oude gewoonten. Nog een onderwerp waarover de EU-leiders zich deze week zullen buigen.

Hoe het Westen zich moet positioneren

Voor Oekraïne helpt het niet dat de burgemeester van Kiev, Vitali Klitschko, vorige week in Der Spiegel zei dat Oekraïne op weg is naar autoritarisme, waarmee hij kritiek uitte op president Volodymyr Zelensky. Hij verklaarde: “Op een gegeven moment zullen we niet meer verschillen van Rusland, waar alles afhangt van de grillen van één man.”

Daarbij klaagde hij ook dat hij, ondanks het feit dat hij burgemeester van de hoofdstad van Oekraïne is, nog niet met Zelensky heeft gesproken sinds het begin van de Russische invasie. Beide mannen staan op gespannen voet met elkaar.

Het roept steeds meer vragen op over hoe het Westen, dat de zijde van Oekraïne moet kiezen, zich dan in de praktijk moet positioneren en wat het precies zou moeten doen en laten.

NAVO-betrokkenheid

Al in februari waarschuwde de Nederlandse expert Rob de Wijk, hoogleraar internationale betrekkingen en veiligheid aan de Universiteit Leiden en oprichter van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS): “De overwinning van Oekraïne is niet langer een uitgemaakte zaak. Hoe slechter het gaat met Oekraïne, hoe waarschijnlijker het wordt dat NAVO-landen steeds dieper betrokken raken bij de oorlog. Ook het risico op een directe confrontatie met de NAVO neemt toe. De zware wapens die de NAVO-landen dan zelf nodig hebben, beperken de mogelijkheden om ze nu aan Oekraïne te leveren.”

Het is duidelijk dat wapenleveringen aan Oekraïne veel meer hebben geholpen dan sancties. Nu er steeds meer statistieken opduiken waaruit blijkt dat de EU steenkool, gas en olie blijft kopen van Rusland, moeten er diepgaande vragen worden gesteld.

Toetredingsonderhandelingen

Onderdeel van dat grote debat over Oekraïne is ook de vraag of de EU-leiders nu al moeten besluiten om toetredingsonderhandelingen met Oekraïne te beginnen. Besluiten om nog even te wachten, in combinatie met meer daadwerkelijke levering van defensieve wapens, zou bijvoorbeeld een benadering kunnen zijn. Waarbij men dan voorkomt dat het Westen het signaal geeft dat het Oekraïne in de steek laat.

Er is weinig aandacht voor een andere beslissing die de EU-leiders moeten nemen, namelijk of ze toetredingsonderhandelingen met Moldavië willen beginnen. Ook dit heeft een geostrategische dimensie, aangezien er voortdurend geruchten gaan dat Rusland overweegt het land, dat toch al gedeeltelijk door Rusland wordt bezet, aan te vallen.

Ook hier moeten diepgaande vragen worden gesteld over de staat van de democratie in Moldavië.

Ja, het land kreeg in juni 2022 de status van kandidaatlidstaat van de EU, maar zaken als een vrije media lijken toch onder druk te staan. Volgens Reporters Without Borders zijn “belangrijke media, zoals TV6, NTV Moldova en Prime TV, in handen van politieke leiders”, waarbij er verder op wordt gewezen dat de licenties van zes pro-Russisch geachte tv-zenders sinds december 2022 zijn opgeschort.

Vrije media onder druk in Moldavië

Protesten hiertegen, bijvoorbeeld de campagne ‘Stop Media Ban‘, hebben tot nu toe niets veranderd, en eind oktober werd het mediaverbod zelfs uitgebreid.

Volgens één van de campagnevoerders, Alexei Lungu: “Zijn onze zenders in werkelijkheid verboden omdat we ons uitspreken wanneer onze regering in de fout gaat. Zoals de journalistieke beroepscode vereist, laten we altijd alle kanten van het verhaal zien, maar soms weigeren onze gekozen politici te praten met media die zij als ‘oppositie’ brandmerken. Uit een enquête onder de Moldavische bevolking, ‘Socio-Politieke Barometer’, bleek dat 68% van de ondervraagden van mening is dat het besluit van de Commissie voor Uitzonderlijke Situaties om de licenties voor de zes televisiestations op te schorten misbruik is door de huidige machthebbers.”

Begin november vonden er lokale verkiezingen plaats in Moldavië. Een teken dat niet alles goed gaat met de lokale democratie is de reactie van de OVSE, die stelde dat de stembusgang “vreedzaam en efficiënt verliep, maar werd ontsierd door ingrijpende beperkende maatregelen met als reden nationale veiligheid”.

Een gloednieuwe ontwikkeling is dat oppositiepartijen erin geslaagd zijn een beroepsrechtbank zover te krijgen dat het een beslissing nietig verklaarde waarbij honderden kandidaten van een vermeende pro-Russische politieke partij een verbod op deelname kregen.

Geen meerderheid voor toetreding EU

De West-Europese publieke opinie is er niet bepaald van overtuigd dat al deze landen moeten toetreden tot de EU. Volgens een nieuwe peiling, uitgevoerd in opdracht van de European Council on Foreign Relations (ECFR) in Oostenrijk, Duitsland, Frankrijk en Denemarken, is er voor geen van de huidige kandidaat-lidstaten een duidelijke meerderheid te vinden. Ook al is er wel een nipte relatieve meerderheid voor de toetreding van Oekraïne, Moldavië en Montenegro.

Voor alle duidelijkheid, de vraag die in de peiling werd gesteld was of deze landen “zouden moeten kunnen toetreden tot de EU”. Wat duidelijk impliceert dat aan bepaalde voorwaarden moet worden voldaan. Het venijn zit hier in de staart.