Europese improvisatie
De Europese Unie is zowel onvermijdelijk als onderontwikkeld.
(Artikel door professor Marc De Vos, oprichter van het Itinera Institute en laureaat van de Prijs voor de Vrijheid 2019 van denktank Libera!, zoals oorspronkelijk gepubliceerd in Trends op 5 december 2023.)
In mijn nieuwe boek, Grootmacht Europa, bespreek ik hoe de Europese Unie het toneel van harde geopolitiek is geworden, zonder de institutionele onderbouw die daarvoor nodig is. Daarmee is de Unie zowel onvermijdelijk als onderontwikkeld. De komende twee weken zullen die thesis illustreren en testen.
Deze week verwacht de Chinese president, Xi Jinping, Commissievoorzitter Ursula von der Leyen, Raadvoorzitter Charles Michel en de hoge vertegenwoordiger Josep Borell in Peking voor de eerste live EU-China-top sinds de pandemie. In de ideale wereld heeft de Unie een gemeenschappelijke Chinavisie en reist de trojka naar Peking met een mandaat. Tussen die wereld en de werkelijkheid staat vooral Duitsland. Het Duitse grootbedrijf blijft sterk afhankelijk van China. Dat maakt een Europese variant van de Amerikaanse anti-China-strategie ondenkbaar.
In de praktijk gaat Europa wel stapsgewijs de Amerikaanse richting uit met nieuwe plannen voor antidumping en autonomie in strategische sectoren. Daarmee doen we met China in stilte wat de Amerikanen luidkeels doen: counteren en ontkoppelen. En we doen het via de EU, die van handelspolitiek geopolitiek maakt. Het is aan de lidstaten om ook zelf hun internationale prioriteiten op een rij te hebben, om in Brussel voldoende en tijdig te kunnen wegen. Dat geldt ook voor België, waar de Chinastrategie nog een blanco blad is.
Europa zal China bij de les willen houden, wegens Oekraïne, waar Peking stilzwijgend de Russische agressie steunt. Om bij China luisterbereidheid te krijgen, moet de Europese Unie geloofwaardig zijn als de bondgenoot die Oekraïne door dik en dun zal blijven steunen. Dat brengt ons bij de Europese top van 14 en 15 december. Oekraïne zal daar alle andere thema’s domineren. Slaan we definitief de richting van lidmaatschap in? Kunnen we het land een levenslijn van 50 miljard euro toezeggen, boven op 20 miljard extra budget voor wapens?
Oorlog in Europa dwingt de Unie in sneltreinvaart richting grootmachtpolitiek. Europa heeft geen autonome budgetcapaciteit, maar moet die realiseren om het dappere Oekraïne overeind te houden en de Amerikanen overtuigd te houden voor hun wapenleveringen. Geen enkele lidstaat heeft begrotingsruimte over. Duitsland ligt in de knoop met zijn budgettaire politiek. Na de verkiezingsoverwinning van Geert Wilders in Nederland is daar weinig appetijt voor extra middelen die nationaal pijn doen. Verwacht Europese budgettaire creativiteit: ofwel geld dat er al is in andere potten, ofwel geld dat er niet is: Europese schulden.
Dan is er het symbool van het lidmaatschap. Oekraïne is al officieel kandidaat-lidstaat. Psychologisch en diplomatiek is het al nagenoeg ondenkbaar die status niet concreet te maken met het begin van het proces tot toetreding. Daarop rekent Oekraïne. Dat is ook de consequentie van de nieuwe Europese Unie die ik beschrijf als een geopolitieke Euraziatische coalitie, veeleer dan een Europese gemeenschap, waarin Oekraïne snel thuishoort. Tegelijkertijd is de Unie niet rijp voor een groot, arm en institutioneel wankel land als Oekraïne. Een normaal proces van uitbreiding zou een lange lijdensweg zoals die met Turkije inluiden.
In het beste scenario zou de Unie eerst zelf veranderen, alvorens te verruimen: een gelaagd lidmaatschap met bijvoorbeeld een veiligheidsunie als basis. Daarmee zou Oekraïne sneller, maar gedeeltelijk lid kunnen worden. Maar de Unie is niet klaar om te veranderen en Oekraïne kan niet langer wachten. Dus zal ook hier improvisatie nodig zijn, bijvoorbeeld een bijzonder statuut als waarnemend lid. We zullen het merken. Een zaak is zeker: onder druk van de feiten dendert de Europese integratie, top na top, stap voor stap, verder richting een federale grootmacht.