EU-voorzitterschap van Polen

Op 1 januari 2025 nam Polen het roterend voorzitterschap van de Raad van de EU over van Hongarije. Daarmee zit de regering die onder leiding staat van Donald Tusk een half jaar in de Europese cockpit, het ultieme beslissingsorgaan van de EU. Wat te verwachten?

(Artikel door Pieter Cleppe, ondervoorzitter van Libera! en hoofdredacteur van BrusselsReport.eu, zoals oorspronkelijk gepubliceerd in twee delen op Opinie-Z op 11 januari 2025.)

Polen zal als eerste voluit focussen op veiligheid en daarmee uiteraard op de oorlog in Oekraïne. Het wil graag de andere lidstaten ervan overtuigen om extra sancties op te leggen aan Rusland, ondanks het feit dat sancties tot nu toe vrijwel geen effect hebben gehad om de agressie van de Russische president Vladimir Poetin te stoppen.

Het plan is om in februari 2025 een nieuw sanctiepakket overeen te komen, waarbij een verbod voor Europese bedrijven om naar Rusland te exporteren wordt uitgebreid naar hun dochterondernemingen. De vraag is of men niet eenvoudigweg meer mazen in het net zal vinden om de sancties te ontwijken. Verder zou het nieuwe pakket ook voorzien in een beperking van de bewegingsvrijheid van Russische diplomaten in de paspoortvrije Schengenzone, sancties op aluminium en extra beperkingen op de handel in olie en gas met Rusland.

Trump

Uiteraard zal de inauguratie van Donald Trump als president van de VS op 20 januari aanstaande ook een grote rol spelen. Trump heeft gesteld de oorlog in Oekraïne binnen “24 uur” op te lossen, en volgens speculaties zou zijn plan erop gericht zijn de conflictlijnen te bevriezen. De Russische minister van Buitenlandse Zaken, Sergey Lavrov, heeft al gezegd dat Moskou “niet tevreden” is met elementen van dit vredesplan, zoals het inzetten van een contingent EU- en Britse vredeshandhavers in Oekraïne. Hoezeer Trump ook invloed heeft op Oekraïne, het is helemaal niet duidelijk wat Poetin te winnen heeft bij het beëindigen van een buitenlandse oorlog, iets wat altijd handig is voor een autocraat om in het binnenland de controle te kunnen behouden.

Handelsrelatie

Voorts moet Polen ook de onderhandelingen over de herziening van de handelsrelatie van Oekraïne met de EU leiden. Dit houdt in dat het bestaande verdrag tussen de EU en Oekraïne uit 2016 moet worden aangepast, dat quota moeten worden herzien en dat handelstarieven voor landbouwproducten moeten worden verminderd of afgeschaft, ter voorbereiding van het uiteindelijke lidmaatschap van Oekraïne van de EU. Gezien de publieke opinie in West-Europa zal dat laatste misschien nooit gebeuren, maar elke vooruitgang in die richting wordt belangrijk geacht om Oekraïne enige hoop te bieden. Voor de Poolse regering zal het alleszins niet evident zijn om de eigen landbouwsector van dit alles te overtuigen.

Handelstarieven VS

Nog een topprioriteit zijn natuurlijk de dreigementen van Donald Trump om invoerrechten op te leggen aan de EU en China. Zelfs als de EU die op een of andere manier kan vermijden, bijvoorbeeld door meer LNG-gas uit de VS te kopen (iets wat Trump al heeft voorgesteld), zullen Amerikaanse tarieven op Chinese import waarschijnlijk ook tot trans-Atlantische spanningen leiden, omdat die Chinese goederen dan naar de Europese markt komen. “Vandaag weet niemand precies wat president Trump zal doen in termen van tarifaire belemmeringen,” stelde Sobkowiak-Czarnecka, Polen’s onderstaatssecretaris voor EU-zaken.

Bloomberg Economics gaat ervan uit dat het “basisscenario” bestaat uit “drie golven van tariefverhogingen, te beginnen in de zomer van 2025, waarbij de heffingen op China uiteindelijk verdrievoudigd zullen zijn tegen het einde van 2026 en een kleinere verhoging op de rest van de wereld – gericht op intermediaire en kapitaalgoederen die niet direct van invloed zijn op de consumentenprijzen. Het gecombineerde effect zou een verdrievoudiging zijn van de gemiddelde tarieven van de VS tot bijna 8% tegen het einde van 2026. Als het zo uitpakt, zullen de Amerikaanse import en export van goederen dalen van 21% van het mondiale totaal vandaag naar 18%, inclusief een duik in de handel tussen de VS en China.”

Compromis?

Zegeviert uiteindelijk toch het compromis? Belangrijk is dat Trump slechts drie Republikeinse senatoren kan verliezen als hij zijn plan voor belastingverlagingen door de Senaat wil krijgen, aldus Kyle Pomerleau, een senior fellow aan het American Enterprise Institute. Die voegt er aan toe dat zowel Republikeinen uit staten met landbouwbedrijven als aanhangers van vrijhandel bezwaar kunnen maken tegen Trump’s invoertarieven als alternatieve manier om inkomsten te genereren. Laten we niet vergeten dat de Amerikaanse soja-export naar China fors daalde als gevolg van het China-beleid van Trump gedurende zijn eerste termijn. De Amerikaanse boeren die afhankelijk zijn van export zijn dit niet vergeten. Het zijn allemaal belangrijke factoren die EU-beleidsmakers goed in de gaten moeten houden om te bepalen hoe ze moeten reageren op eventuele Amerikaanse handelstarieven.

Mercosur

Een ander belangrijk onderwerp dat op het bord van het Poolse voorzitterschap ligt is het handelsakkoord tussen de EU en Mercosur. Dit is eind vorig jaar na vijfentwintig jaar gedeblokkeerd, maar de EU-regeringen moeten er nog steeds hun goedkeuring aan geven. Samen met Frankrijk probeert Polen een blokkeringsminderheid binnen de Raad te vormen, maar het ziet er naar uit dat Italië, dat hier de touwtjes in handen heeft, uiteindelijk toch voor de EU-Mercosur overeenkomst zal stemmen.

In december verklaarde minister van Landbouw Francesco Lollobrigida dat “er een oplossing kan worden gevonden als Europa niet opnieuw boeren opoffert.” Met andere woorden: zoals altijd staat Italië open voor sjacheren. De Europese Commissie komt naar verwachting in de tweede helft van 2025 met een voorstel voor de volgende langetermijnbegroting, dan onder het Deense voorzitterschap van de Raad van de EU. Waarschijnlijk zal Italië het vermijden van bezuinigingen op regionale en landbouwsubsidies van de EU ter sprake brengen als een manier om “de boeren niet op te offeren”.

Ontbossingsrichtlijn

In de marge zal Polen ook besprekingen moeten voorzitten over hoe het verder moet met de ontbossingsrichtlijn van de EU (EUDR), waarvan de uitvoering is uitgesteld tot begin 2026. Deze richtlijn heeft de goede verhoudingen tussen de EU en haar handelspartners ernstig verstoord. Eerst waren het Maleisië en Indonesië die hierover klaagden, omdat ze het oneerlijk vonden dat de EU weigert hun lokale ontbossingsnormen te erkennen voor hun palmolie-export, ondanks het feit dat ngo’s hen vorig jaar nog prezen voor het terugdringen van de ontbossing. Maleisië stimuleerde ondertussen ook boomplantprogramma’s, geïmplementeerd door de Malaysian Palm Oil Green Conservation Foundation (MPOGCF), maar het lijkt de EU allemaal niet veel te kunnen schelen.

Het VK erkent daarentegen de normen van handelspartners op dit vlak wel als equivalent, wat aantoont dat een alternatieve aanpak mogelijk is. Het heeft Groot-Brittannië geholpen om toegang te krijgen tot het handelsblok CPTPP, dat een gezamenlijk BBP heeft van twaalf biljoen pond. Dit werd gezien als een belangrijke overwinning na Brexit, terwijl de EU er de afgelopen jaren bijna niet in slaagde om nieuwe handelsovereenkomsten te sluiten.

Nog niet van tafel

Na protesten tegen de EUDR door Australië, Duitsland en ook de Verenigde Staten, leidde dit tot uitstel van een jaar van de richtlijn. De wetgeving is echter nog steeds niet van tafel. Het is onwaarschijnlijk dat Trump veel milder zijn over de kwestie dan Biden, dus de regeringen van de EU zullen zichzelf de fundamentele vraag moeten stellen of het opzadelen van handelspartners met veel extra bureaucratie wel de juiste weg is.

Binnen de Europese Commissie lijkt er ondertussen een strijd aan de gang tussen green deal-adepten en voorstanders van vrijhandel, zoals de leidende ambtenaar van het EC-handelsdepartement, Sabine Weyand, die beseft dat de EU te ver is gegaan met het proberen opleggen van groene normen aan de rest van de wereld. De protectionistische instincten van Polen op het vlak van landbouwbeleid zetten het land ironisch genoeg aan dezelfde kant van de groene zeloten.

Defensie

Prominent op de EU-agenda staan voorts de pogingen om de Europese defensie-investeringen te verhogen, aangespoord door Donald Trumps nogal directe aanmaning aan bondgenoten om hier serieuzer mee om te gaan. Ondanks het feit dat defensie een nationale bevoegdheid is en dat de NAVO, en niet de EU, hier het internationale samenwerkingsplatform is, meldde de Financial Times in december dat Europese landen praten over het gezamenlijk aangaan van leningen om een fonds van maar liefst vijfhonderd miljard euro te creëren om wapens te kopen en gezamenlijke militaire projecten te financieren.

Belangrijk is dat, in tegenstelling tot het spilzuchtige Coronaherstelfonds van de EU, niet de EU-begroting als onderpand zou dienen voor deze gezamenlijk uitgegeven leningen, maar nationale begrotingen. Hierdoor kunnen landen die niet willen deelnemen, zoals de EU-lidstaten die geen deel uitmaken van de NAVO – Oostenrijk, Cyprus, Ierland en Malta – erbuiten blijven. Ook niet-EU-landen zoals het VK en Noorwegen zouden kunnen deelnemen. Naar verluidt heeft het VK nog niet ingestemd met deelname, aldus Europese functionarissen. De FT citeert een hoge Britse ambtenaar die het initiatief een “bemoedigend” teken van vastberadenheid noemt.

Beperkingen omzeilen

De fondsen zouden worden bijeengebracht via een special purpose vehicle (SPV) en de Europese Investeringsbank zou waar mogelijk helpen, onder meer om “nationale garanties te helpen beheren die het SPV ondersteunen”. Voor de Europese Investeringsbank is het illegaal om wapeninvesteringen direct te financieren, dus dit lijkt sterk op een poging om de EU-beperkingen op het gebruik van gemeenschappelijke fondsen voor militaire doeleinden te omzeilen. Het doet denken aan de manier waarop de “Europese Vredesfaciliteit” (EPF) uiteindelijk werd gebruikt om gezamenlijk munitie en raketten voor Oekraïne aan te schaffen, iets wat niet de bedoeling was, gezien de naam. De EPF is een financieringsinstrument buiten de begroting om, los van het Europese Defensie Industrie Programma (EDIP), dat slechts een budget heeft van 1,5 miljard euro tot 2027.

EU en NAVO

Het mogelijk nieuwe initiatief om gezamenlijk vijfhonderd miljard euro extra te gaan lenen geniet de steun van de Poolse premier Donald Tusk, een politicus die sowieso voor EU-federalisme en herbewapening is. Of het wordt goedgekeurd, valt echter nog te bezien. Volgens de Financial Times zijn “Nederland, Finland en Denemarken in grote lijnen voorstander van het idee”, terwijl “de houding van Duitsland onzeker is en zal afhangen van de federale verkiezingen in het land in februari.”

In ieder geval moeten we hopen dat de Europese regeringen zo verstandig zullen zijn om dit alles in te bedden in een NAVO-architectuur, de waarschuwing van voormalig secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg indachtig. In september 2024 waarschuwde hij tijdens zijn afscheidstoespraak dat Europese landen moesten voorkomen dat ze de defensie-inspanningen van de NAVO zouden “dupliceren” met EU-initiatieven. Hoge NAVO-functionarissen wezen er toen op dat de defensie-inspanningen van de EU al middelen onttrokken aan de bestaande NAVO-structuren.

Lopende EU-dossiers

Bovenop dit alles zullen Poolse hoogwaardigheidsbekleders lopende EU- “dossiers” moeten afhandelen. Daaronder vallen de uitvoering van het EU-beleid voor “screening van buitenlandse directe investeringen”, de oprichting van een gecentraliseerde nieuwe EU-autoriteit voor douane en nieuwe regelgeving die genetisch gemodificeerd voedsel, dat gebruik maakt van de CRISPR-techniek, zou vrijstellen van de beperkende GMO-wetgeving. Polen zelf staat sceptisch ten opzichte van het laatste.

Verder zijn er nog enkele overblijfselen van de groene regelzucht van de EU tijdens de eerste Commissie-Von der Leyen. Nederland mag zich alvast schrap zetten, want een nieuw plan voor een Europese “bodemwet” zou de EU-lidstaten dwingen om de voortgang van het herstel van alle bodems in de EU tegen 2050 te observeren en te rapporteren.

Nieuwe anti-greenwashing regels van de EU moeten daarbovenop “voorkomen dat bedrijven consumenten misleiden met ongegronde beweringen dat hun producten en diensten goed zijn voor de planeet.” Wat dat laatste betreft wil het Europees Parlement heel wat extra bureaucratie op bedrijven loslaten om ze te dwingen met bewijzen te komen om milieuclaims te staven. In de marge zijn er ook allerlei wetgevende betuttelende initiatieven ten aanzien van de kledingsector, waardoor uiteindelijk zelfs katoen – geloof het of niet – zou kunnen worden verboden vanaf 2030. In de praktijk komt het allicht niet zo ver, maar het is een teken van hoezeer de EU van het padje is.

Het is alsof de verkiezingen voor het Europees Parlement van 2024, waar de groenen een pak slaag kregen, nooit hebben plaatsgevonden. Polen is heel wat redelijker op het vlak van milieubeleid dan de meeste andere EU-lidstaten, dus hier zal de Poolse regering naar alle waarschijnlijkheid een positieve rol spelen.

AI-Act

Los hiervan moet het Poolse voorzitterschap toezien op de inwerkingtreding van de AI-Act van de EU in 2025. Deze wetgeving, die regulering voor Artificiële Intelligentie oplegt voor het nog maar duidelijk is wat de gevaren precies zijn, houdt een zoveelste obstakel voor innovatie in. Amerikaanse en Chinese concurrenten van EU-bedrijven krijgen het daardoor makkelijker, waardoor de kans kleiner wordt dat er grote Europese AI-spelers ontstaan.

Europese ruimtewet

Tot slot voelt de Europese Unie ook de noodzaak om de ruimte te gaan reguleren. Voor het eerst heeft de nieuwe Europese Commissie immers een EU-commissaris voor de ruimte, Andrius Kubilius uit Litouwen. De Commissie wil met een voorstel komen voor een Europese “ruimtewet”, omdat, naar verluidt, “mensen zoals Musk hun eigen regels bepalen, omdat ze er als eerste zijn met de SpaceX Starlink mega constellatie.”

Zoals altijd kunnen we innovatievijandige wetgeving verwachten. Het eerste ontwerp werd “op het laatste moment geschrapt omdat men vreesde dat veel van de maatregelen te lastig zouden zijn om door de industrie te laten uitvoeren.” De regelgevende machine van de EU holt maar door, en er zijn weinig signalen dat de Poolse regering daar veel verandering in zal brengen.